Rodzic idealny – jak to zrobić?

Gdy w związku pojawia się dziecko, wkraczacie w nowy etap życia. Podejmujecie się też nowych ról rodzicielskich, które wymagają uaktywnienia innych niż dotychczas zdolności ukierunkowanych już nie na siebie, a na nowego człowieka. Od czego zależy to, jakim jesteście rodzicem? Odpowiedź może was zaskoczyć!

Już na początku podkreślę bardzo mocno – rodzice są odpowiedzialni za wszystko, co czynią wobec własnych dzieci i w ich obecności, nawet wówczas, gdy to, co robią, jest skierowane do samych siebie lub do innych osób. Wasze słowa, gesty, mimika, wszystkie działania są przez potomstwo obserwowane i mają ogromne znaczenie dla ich rozwoju. 

Historia rodzinnego domu

Niemniej jednak to, jakimi jesteście rodzicami nie zależy od tego, co tu i teraz, ale od wielu innych rzeczy, także tych, które miały miejsce w trakcie waszego dzieciństwa. Pierwszą, fundamentalną grupą czynników wpływających na wasze rodzicielstwo są te związane z domem rodzinnym, z którego pochodzicie. Dla wielu być może będzie zaskoczeniem, że to, w jakich rodzinach wzrastaliście, jest aż tak ważne dla waszej dorosłości oraz dla pełnienia ról małżeńskich i rodzicielskich. W domach rodzinnych spędziliście około 20 lat, więc – poprzez obserwację, naśladowanie i doświadczenie – nabyliście w sposób zwykle nieświadomy wzorce, które przyczyniły się do konstrukcji waszej osobowości, sposobów reagowania i nawyków. 

Wielkość rodziny

Zapewniam was, że atmosfera rodzinna, jakość relacji między rodzicami a dziećmi i między rodzeństwem różni się w domach o różnej liczbie i cechach ich mieszkańców. W domach małych, gdzie mieszkają tylko rodzice i jedno dziecko, życie wygląda inaczej niż w domach z kilkorgiem dzieci czy w domach, w których są trzy, a nawet cztery pokolenia. Inaczej dorasta się, gdy jest się jedynakiem, inaczej, gdy rodzeństwo jest różnej płci, a jeszcze inaczej, gdy dzieci są płci tej samej. 

Kolejność urodzenia 

Inną atmosferę wychowawczą tworzą rodzice dla dziecka pierwszego, inną dla kolejnych dzieci, a często jeszcze inną dla dzieci urodzonych jako najmłodsze, które pojawiły się w ich rodzinach wiele lat po urodzeniu się starszych dzieci. Ronald i Lois Richardsonowie w sposób szczegółowy opisali, jak kolejność urodzenia w dużym stopniu oddziałuje na nasze funkcjonowanie w kolejnych etapach życia ^[1]Zob. R.W. Richardson, L.A. Richardson, Najstarsze, średnie, najmłodsze, Gdańsk 1999.. 

Typ rodziny

Na jakość ról rodzicielskich (i małżeńskich) może oddziaływać typ rodziny, w której wzrastaliście. Ci z was, którzy urodzili się do lat 80. poprzedniego wieku, w większości mieli oboje rodziców w swoich domach. Rozwody zdarzały się bardzo rzadko, a emigracja zarobkowa była mało powszechna. Przełom wieków i obecne dwie dekady nowego przyniosły ogromne zmiany w trwałości i strukturach rodzin. Obecnie co trzecie małżeństwo się rozpada. Rozpadają się też związki nieformalne, niemierzone statystycznie, stąd trudno oszacować ich ilość. Większość rozwiązywanych par jest już rodzicami i w konsekwencji nietrwałości relacji w kolejnych latach budują dla swoich dzieci domy samotnych rodziców lub domy patchworkowe z nowymi partnerami posiadającymi lub nieposiadającymi wcześniej własnych małżonków lub partnerów oraz własne dzieci. Coraz częściej potomstwo wychowywane jest nie przez swoich biologicznych rodziców. Jeśli wzrastaliście w rodzinie zrekonstruowanej i przeżywaliście rozpad związku swoich rodziców, możecie doświadczać różnorodnych trudności w budowaniu atmosfery własnego domu rodzinnego. Nie oznacza to jednak całkowitej porażki. Wskazuje tylko na to, że prawdopodobnie będziecie musieli w większym stopniu skoncentrować się na tym, jak zapewnić swojej rodzinie dobry dom, a własnym dzieciom udaną relację rodzicielską.

Atmosfera domu rodzinnego

Kochający się rodzice, dbający systematycznie o wysoką jakość własnej więzi małżeńskiej, zapewniają dzieciom atmosferę sprzyjającą ich rozwojowi, radości i poczuciu szczęścia. W takich domach więź między wszystkimi członkami rodziny jest silna (ale nie na tyle, by blokować rozwój relacji zewnętrznych), potrzeby wszystkich osób są zaspokajane, wszyscy komunikują się w prawidłowy sposób, a gdy pojawiają się konflikty – na bieżąco i w efektywny sposób są rozwiązywane. Mama z tatą pełnią swoje role w uzgodniony ze sobą sposób i są wzorcami do naśladowania przez swoje dzieci. Ci, którzy dorastali w takich domach, zwykle są dobrze przygotowani do pełnienia ról małżeńskich i rodzicielskich. Jeden z najważniejszych czynników uczenia się tych ról – proces obserwacji i naśladownictwa własnych rodziców (w dużym stopniu są to procesy nieświadome) – w sposób automatyczny pozwala na „kopiowanie” tego, co dobre w budowaniu rodziny własnej. Z moich badań wynika, że tylko w co trzeciej rodzinie udało się rodzicom utworzyć dobrą atmosferę. Ponad jedna czwarta rodzin przeżywa wiele trudności we wzajemnych relacjach wpływających na budowanie nieprawidłowej, a często mocno zaburzonej atmosfery domu rodzinnego. W pozostałych rodzinach zdarzają się naprzemiennie zarówno prawidłowe, jak i nieprawidłowe doświadczenia oddziałujące na tę atmosferę. Osoby pochodzące z tych domów najprawdopodobniej będą przeżywały wiele problemów w relacjach małżeńskich i rodzicielskich ^[2]M. Komorowska-Pudło, Psychospołeczne uwarunkowania postaw młodzieży wobec seksualności, Szczecin 2015; M. Komorowska-Pudło, Środowisko wychowawcze domu rodzinnego a relacje małżeńskie w … czytaj dalej. 

Sposoby wychowywania dzieci w rodzinie

To, kim będziecie jako rodzice, w ogromnym stopniu zależy też od sposobów, w jaki sami byliście wychowywani. Łatwiej być dobrym rodzicem, jeśli wasze matki i ojcowie was kochali, akceptowali takimi, jakimi byliście w okresie dzieciństwa i dorastania, dawali poczucie bezpieczeństwa, wspierali was, interesowali się wami, chwalili za wykonane zadania, pozwalali na rozwój samodzielności, traktowali jak pełnoprawnych członków rodziny i pozwalali wam na współdecydowanie o wielu sprawach rodzinnych. Dużo trudniej możecie radzić sobie z zadaniami rodzicielstwa (i małżeństwa), jeśli wasi rodzice nadmiernie was ochraniali, byli niekonsekwentni, zmienni w nastrojach i decyzjach wychowawczych, nadmiernie od was wymagali i surowo egzekwowali wasze niedociągnięcia, głównie karali, a nie nagradzali, nie interesowali się waszym życiem i problemami, często byli nieobecni fizycznie oraz psychologicznie i albo autokratyczni, albo liberalni.

Organizacja życia rodzinnego

Jest bardzo prawdopodobne, że możecie powielać ze swoich domów rodzinnych sposoby organizacji życia rodzinnego. Dotyczy to m.in. podziału ról, określania tego, co męskie, co kobiece w działaniach na rzecz rodziny i domu, sposobów dokonywania zakupów, sprzątania, gotowania. To także przygotowywanie uroczystości rodzinnych i świąt, pamięć o urodzinach i imieninach członków rodziny i sposoby ich celebrowania. Organizacja życia rodzinnego może się bardzo różnić w domach, z których oboje pochodzicie. Warto pamiętać o tych rozbieżnościach, gdyż często mogą się stać powodem konfliktów między wami. W takiej sytuacji budujcie własne sposoby na codzienne życie waszej rodziny. 

Zdrowie członków rodziny

W rodzinach, w których wszyscy są zdrowi, żyje się zdecydowanie łatwiej. Choroba jednego z domowników, która ma charakter trwały, wyznacza inne zadania wszystkim mieszkańcom domu niż przejściowe schorzenie. Jakakolwiek niepełnosprawność w rodzinie (fizyczna czy intelektualna) dziecka lub rodzica albo też dziadków zawsze wymaga „specjalnej” organizacji życia w domu. To, w jakich domach wzrastaliście w kontekście zdrowia, w dużym stopniu warunkuje jakość waszego małżeństwa i rodzicielstwa.

Doświadczenia w rodzinie

Każda rodzina buduje własny, odmienny od innych dom rodzinny. Wszystkie okoliczności, w których dorastaliście, a nieraz także opowieści o doświadczeniach we wcześniejszych pokoleniach lub wśród krewnych, mogą wpłynąć na wasze podejście do życia, do relacji z partnerem i do wychowania. Wiele zjawisk w rodzinie ma głębokie znaczenie dla waszego rozwoju poznawczego, emocjonalnego, społecznego i osobowości. Szczególnie mocno może odcisnąć się na was doświadczenie wzrastania w rodzinach dysfunkcyjnych, w których często pojawiał się alkohol bądź narkotyki, w których doświadczaliście różnych form przemocy bądź obserwowaliście ją, w których przeżyliście rozpad waszych rodzin na skutek rozwodu lub śmierci rodzica. Może macie za sobą inne traumatyczne przeżycia, jak wypadek, śmierć rodzeństwa, kataklizm, itp. Niewykluczone, że w takiej sytuacji potrzebne wam będzie wsparcie psychoterapeutyczne w poradzeniu sobie z traumą. 

Twój dom, twoja historia

Wiele czynników oddziałujących na jakość waszego rodzicielstwa uaktywnia się, gdy na świat przychodzą wasze dzieci. Część z nich jest podobna do tych, które opisałam wyżej. Wiele wynika też z jakości relacji, jaką tworzycie, z waszego ustosunkowywania się do dzieci oraz z różnych codziennych i niecodziennych sytuacji. Na jakość waszego rodzicielstwa wpływa bez wątpienia ilość i płeć waszych dzieci, czas ich urodzenia, różnica wieku między nimi, postawy, jakie wobec nich przyjmujecie i sposoby, w jaki je wychowujecie. Jest ono zależne od stanu zdrowia waszego i waszych dzieci, ilości i siły różnorodnych problemów życiowych, wsparcia od partnera, jego obecności lub jej braku. 

Jakość rodzicielstwa zwykle jest podobna do jakości małżeństwa. Wiąże się z jakością więzi rodzinnych, poziomem zaspokajania potrzeb w rodzinie, sposobami komunikowania się i rozwiązywania konfliktów. Niemałą rolę odgrywa tu też poziom i charakter wykształcenia oraz rodzaj pracy rodziców, a także warunki bytowe i finansowe, jakie udaje się rodzinie zapewnić. Ważna jest też hierarchia wartości, zainteresowania i pasje członków rodziny oraz organizacja życia rodzinnego. Jakość rodzicielstwa zależy również od tego, czy będziecie nieświadomie powielać schematy relacji zaobserwowanych w domach rodzinnych, w których wzrastaliście, czy świadomie się uczyć, jak najlepiej wypełniać role macierzyńskie i ojcowskie. Niebagatelną rolę odgrywa też otwartość na szukanie wsparcia u innych osób, w tym specjalistów, gdy rodzina potrzebuje pomocy.

Cechy i emocje

Niezwykle ważne dla jakości waszego rodzicielstwa są czynniki osobowościowe. W pewnym stopniu inaczej pełnią swe role macierzyńskie i ojcowskie osoby ekstrawertywne, a inaczej introwertywne. Inaczej ci, którym ukształtowano wysokie, prawidłowe poczucie własnej wartości, a inaczej ci, którzy cechują się jego niskim poziomem. Inaczej tzw. cholerycy, a inaczej flegmatycy, itp. Ogromne znaczenie dla życia w małżeństwie i rodzinie oraz dla ogólnego funkcjonowania psychospołecznego ma też cechujący was styl przywiązaniowy. Badacze dopiero od niedawna zajmują się tym, w jaki sposób jakość więzi głównego opiekuna z dzieckiem – od urodzenia przez pierwsze miesiące i lata jego życia – oddziałuje na jego rozwój i relacje z innymi podczas wszystkich etapów życia (o szczegółach stylów przywiązaniowych przeczytacie tutaj). 

Jeśli wasi rodzice ukształtowali w was poczucie bezpieczeństwa będziecie dobrymi rodzicami, jeśli zaś wpłynęli na ukształtowanie w was tzw. przywiązania lękowo-ambiwalentnego lub unikowego możecie doświadczać wielu trudności w wypełnianiu ról rodzicielskich. Ponadto bardzo ważne dla budowania relacji z własnymi dziećmi i partnerami jest radzenie sobie z emocjami, rozumienie ich i akceptowanie. Mówię o tzw. inteligencji emocjonalnej. Od niej zależy większość tego, co w aspekcie tych relacji można uwzględnić (komunikacja, rozwiązywanie konfliktów, wsparcie, zaangażowanie, budowanie więzi, wychowanie, radzenie sobie ze stresem, itp.).